Sáng kiến kinh nghiệm lịch sử thpt, skkn lịch sử lớp 12 hay nhất, skkn lịch sử lớp 12 mới nhất,...
Sử dụng bài tập trong dạy học các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết lịch sử 12 trường thpt
Luật giáo dục nêu rõ, để hoàn thành mục tiêu giáo dục đào tạo cần thực hiện theo nguyên lý: “Học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, lý luận gắn liền với thực tiễn, giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội”. Nó quy định phương pháp giáo dục ở trường phổ thông: “phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo” của học sinh; “phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học”, “bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn”; “tác động đến tình cảm đem lại niềm vui, hứng thú học tập của học sinh”[8, tr30].
Phương pháp giáo dục đòi hỏi việc dạy học ở trường phổ thông phải gắn lý luận với thực tiễn; bảo đảm việc cung cấp lý thuyết hợp trình độ, chú trọng thực hành, rèn luyện; giảm bớt việc truyền thụ tri thức “một chiều” của giáo viên, tăng cường hoạt động nhận thức độc lập của học sinh.
Dựa trên cơ sở tâm lí học và lí luận dạy học hiện đại chúng ta biết rằng: trong quá trình dạy học để phát triển nhân cách của học sinh cần phải tăng cường tổ chức hoạt động nhận thức cho học sinh. Thực hiện nhiệm vụ đó có nhiều biện pháp, trong đó việc sử dụng bài tập chiếm một vị trí quan trọng và ngày càng khẳng định được ưu thế của mình. Quá trình dạy học ở trường phổ thông hiện nay bài tập được coi là khâu cơ bản và được quy định trong phân phối chương trình.
Bài tập nói chung và bài tập trong dạy học lịch sử nói riêng có vai trò hết sức quan trọng trong việc hình thành tri thức, góp phần vào nhiệm vụ giáo dục tư tưởng, tình cảm, nhân cách, gây hứng thú học tập và phát triển tư duy cho học sinh. Bài tập lịch sử đang và sẽ được sử dụng ngày càng rộng rãi, định hình được vị trí quan trọng của mình trong việc nâng cao chất lượng giáo dục, phát huy năng lực tư duy độc lập, sáng tạo của học sinh.
Trong dạy học lịch sử, các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết có vai trò quan trọng trong việc nâng cao chất lượng kiến thức của học sinh, hình thành cho các em những hiểu biết khoa học về lịch sử và tính quy luật của sự phát triển xã hội, bồi dưỡng và rèn luyện các kỹ năng cần thiết của bộ môn.
Đặc điểm của kiến thức lịch sử mang tính không lặp lại cả về thời gian, không gian, nhân vật, diễn biến, kết quả, ý nghĩa…Vì vậy học sinh chỉ được học kiến thức một lần duy nhất trong một cấp học, những tiết học sau, bài học sau những kiến thức đó không được lặp lại. Chính điều này gây khó khăn cho học sinh trong việc củng cố, ghi nhớ kiến thức. Vậy nên trong quá trình dạy học cần giành thời gian củng cố, ôn tập kiến thức cho học sinh, tìm các biện pháp để giúp học sinh nhớ nhanh, nhớ lâu, nhớ bền vững những kiến thức đã được học.
Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn nhiều quan niệm cho rằng Lịch sử chỉ là môn lý thuyết không có bài tập và thực hành, điều này gây ra ảnh hưởng không nhỏ đối với việc đổi mới phương pháp dạy học trong thời gian gần đây. Trong thực tiễn quá trình sử dụng bài tập trong dạy học lịch sử nói chung và nhất là đối với các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết nói riêng ở trường trung học phổ thông vẫn còn nhiều hạn chế, chưa được quan tâm đúng mức, thậm chí còn bị bỏ qua.
Trên cơ sở về mặt lý luận và thực tiễn quá trình dạy học cũng như căn cứ vào mục tiêu giáo dục, giáo dưỡng và phát triển, chúng tôi chọn vấn đề: “Sử dụng bài tập trong dạy học các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết môn Lịch Sử lớp 12 trường THPT (Chương trình chuẩn)” để làm đề tài sáng kiến kinh nghiệm của mình.
II. TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI
1. Cơ sở lí luận
1.1. Quan niệm về bài tập lịch sử
Trong dạy học ở trường phổ thông nói chung, bài tập được coi là khâu cơ bản của quá trình dạy học, nó chiếm một vị trí quan trong trong phân phối chương trình, trong một giờ lên lớp chẳng hạn như các môn Văn, Toán, Hóa, Lý…quy định có cả giờ luyện tập, bài tập…
Theo nghĩa chung nhất, thuật ngữ “bài tập” (tiếng Anh là “Exercise”, tiếng Pháp là “Exercice”, tiếng Nga là “Uprêjniê”) dùng để chỉ một hoạt động nhằm rèn luyện thể chất và tinh thần: bao gồm các loại bài như bài tập xướng âm, bài tập thể dục… Khi dùng trong lĩnh vực giáo dục (dạy học), theo “Từ điển Tiếng Việt” thuật ngữ “bài tập” có nghĩa là: “bài ra cho học sinh làm để vận dụng những điều đã học. Ví dụ, bài tập Đại số; ra bài tập; làm bài tập ở lớp…” Những định nghĩa trên mới giải thích về mặt ngữ nghĩa chứ chưa làm rõ bản chất khái niệm “bài tập”.
Theo Giáo sư Nguyễn Ngọc Quang, khi xem xét khái niệm “bài tập” ta không thể tách rời nó với người làm bài tập. Bài tập chỉ có thể là “bài tập” khi nó trở thành đối tượng hoạt động của một chủ thể, nghĩa là có một người nào đó, có nhu cầu chọn nó làm đối tượng hoạt động, mong muốn giải bài tập – tức là có một “người giải”. Như vậy, bài tập là một hệ thông tin xác định bao gồm hai tập hợp gắn bó chặt chẽ và tác động qua lại với nhau. Đó là những điều kiện (những dữ liệu cho trước để từ đó học sinh có căn cứ tìm ra lời giải, cách giải) và những yêu cầu (tức là cái phải tìm, trạng thái mong muốn đạt tới của đối tượng).
Trong các tài liệu Giáo dục học, Giáo dục lịch sử, khái niệm “bài tập” có nội dung rộng lớn hơn nhiều bao gồm cả bài tập nhận thức. Theo I.Ia. Lecne: bài tập thường được dùng theo nghĩa là một nhiệm vụ cần phải được thực hiện hoặc một mục đích cần phải đạt tới.
Trên cơ sở định nghĩa “bài tập” trong dạy học, Tiến sĩ Trần Quốc Tuấn quan niệm: “Bài tập lịch sử là khái niệm chỉ một hệ thông tin xác định về tổ chức quá trình dạy học lịch sử ở trường phổ thông khi kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh trên các lĩnh vực nhận thức (khoa học và tư tưởng), xúc cảm – tình cảm và kỹ năng, kĩ xảo”[14, tr12].
Từ nhận thức trên, chúng ta có định nghĩa “bài tập” trong dạy học như sau: Bài tập là một hệ thông tin xác định bao gồm những điều kiện và những yêu cầu được đưa ra trong quá trình dạy học, đòi hỏi người học có một lời giải đáp, mà lời giải đáp này về toàn bộ hoặc từng phần không ở trạng thái có sẵn của người giải tại thời điểm mà bài tập được đưa ra.
Như vậy có thể thấy rằng bài tập là một hệ thông tin, quy định nhiệm vụ mà học sinh phải thực hiện hay là mục đích mà giáo viên và học sinh cần phải hoàn thành trong dạy học lịch sử. Bài tập lịch sử được tiến hành trong tất cả các khâu của quá trình dạy học: nghiên cứu tài liệu mới; củng cố, khái quát hóa, hệ thống hóa; vận dụng, kiểm tra – đánh giá.
1.1.1. Các loại bài tập trong dạy học lịch sử
Có nhiều cách và căn cứ để phân loại bài tập, tuy nhiên thông thường chúng ta chia ra làm ba nhóm bài tập: tự luận; trắc nghiệm; thực hành.
* Nhóm bài tập tự luận
Đây là loại bài tập có yêu cầu cao đối với học sinh khi làm bài. Loại bài tập này đòi hỏi học sinh phải trình bày, lập luận một cách chặt chẽ những vấn đề được nêu thành một bài viết hoàn chỉnh. Các dạng bài tập tự luận thường gặp như: bài tập phân tích tính chất của sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử; bài tập chứng minh, lí giải những nhận định về lịch sử; bài tập phân tích mối quan hệ giữa các sự kiện lịch sử; bài tập tìm hiểu nguyên nhân, ý nghĩa sự kiện, bài học kinh nghiệm…
Câu 1: Trình bày quá trình thành lập ASEAN và quan hệ giữa ASEAN với Việt Nam từ khi thành lập cho đến nay. Việt Nam cần làm gì để phát triển hơn nữa mối quan hệ hợp tác đối với các nước trong khu vực Đông Nam Á trong quá trình hội nhập quốc tế?
Câu 2: Hãy chứng minh: Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời là kết quả của sự kết hợp giữa ba yếu tố: phong trào công nhân, phong trào yêu nước và chủ nghĩa Mác – Lênin.
Câu 3: Sự khủng hoảng của chế độ xã hội chủ nghĩa (XHCN) ở Liên Xô bắt nguồn từ những nguyên nhân nào? Theo em sự sụp đổ mô hình nhà nước XHCN ở Liên Xô và Đông Âu đã để lại cho chúng ta những bài học gì?
Câu 4: Chiến thắng Phước Long (6 – 1 – 1975) là một “hiện tượng mới” trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước của quân và dân miền Nam. Hiện tượng này là gì? Tại sao sau chiến thắng Phước Long, Đảng ta đã quyết tâm đề ra kế hoạch giải phóng hoàn toàn miền Nam trong hai năm 1975 – 1976?
* Nhóm bài tập trắc nghiệm khách quan
Được xây dựng bằng hệ thống câu hỏi, bài tập đòi hỏi các câu trả lời ngắn. Thông thường bài tập trắc nghiệm khách quan được chia làm bốn loại: bài tập yêu cầu xác định đúng – sai; bài tập yêu cầu lựa chọn đáp án đúng; bài tập xác định mối quan hệ giữa các yếu tố được nêu (đối chiếu, cặp đôi); bài tập điền khuyết.
* Bài tập thực hành
Loại bài tập này với mục đích làm cho học sinh biết vận dụng những kiến thức đã học vào cuộc sống học tập, lao động và các công tác xã hội. Đồng thời giúp cho các em tạo biểu tượng một cách chân xác về sự kiện lịch sử, rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo trong quá trình học tập. Một số loại bài tập thực hành như: Vẽ sơ đồ, lược đồ, biểu đồ, đồ thị, lập bảng niên biểu, bảng so sánh, sưu tầm tài liệu, tranh ảnh, bài viết..
1.1.2. Vai trò của bài tập trong dạy học lịch sử
Trong dạy học lịch sử cũng như các môn học khác ở trường phổ thông phải đồng thời thực hiện cả ba nhiệm vụ có quan hệ hữu cơ với nhau: giáo dưỡng (cung cấp kiến thức khoa học, chính xác); giáo dục (về đạo đức, phẩm chất, tư tưởng, tình cảm, thái độ) và phát triển (kỹ năng, kỹ xảo thực hành bộ môn). Trong quá trình này bài tập lịch sử có vai trò hết sức quan trọng trong việc hình thành tri thức cho học sinh. Việc hình thành, củng cố kiến thức mới cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT được thực hiện thông qua nhiều phương tiện khác nhau, trong đó có bài tập lịch sử.
Theo lý luận dạy học hiện đại, quá trình hình thành kiến thức cho học sinh chỉ có thể đạt hiệu quả khi việc dạy học được thực hiện trên cơ sở tổ chức hoạt động nhận thức độc lập cho học sinh, chứ không phải là sự truyền đạt kiến thức có sẵn của giáo viên. Trong cuốn “Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào”, I.F. Kharlamôp đã viết: “quá trình nắm vững kiến thức mới không biến thành việc học thuộc một cách bình thường các quy tắc, các kết luận khái quát hóa. Nó được xậy dựng trên cơ sở của việc cải tiến công tác tự lập của học sinh, của việc phân tích tính lôgic sâu sắc tài liệu sự kiện làm nền tảng cho việc hình thành các khái nệm khoa học”[9, tr10].
Để nắm vững tri thức một cách sâu sắc trong học tập, học sinh phải thực hiện một chu trình hoạt động trí tuệ, bao gồm những hoạt động tri giác tài liệu, thông hiểu nó, rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo bằng những bài luyện tập và cuối cùng là khái quát hóa, hệ thống hóa kiến thức. M. A. Đannilốp khẳng định: “Kiến thức sẽ được nắm vững thực sự, nếu học sinh có thể vận dụng một cách thành thạo chúng vào việc hoàn thành những bài tập lý thuyết và thực hành”[7, tr28]. Giáo sư N.A. Menchinxkaia cũng nhấn mạnh rằng: “chỉ có một hệ thống hợp lý các bài luyện tập, đòi hỏi học sinh phải có những phương pháp đa dạng để tiếp thu tài liệu học tập và một sự căng thẳng trí tuệ cao mới cho phép đạt được những kiến thức sâu sắc và bền vững”. Qua quá trình làm bài tập giúp cho học sinh hệ thống lại được những kiến thức đã học, từ đó vận dụng vào thực tế để giải quyết những yêu cầu mà giáo viên đặt ra. Sau khi hoàn thành những công việc ấy thì tư duy học sinh sẽ tự phát triển thông qua các thao tác được tiến hành trong quá trình tìm lời giải cho bài tập.
Như vậy, bài tập góp phần phát triển tư duy sáng tạo của học sinh trên cơ sở nắm vững kiến thức cơ bản.
Bài tập lịch sử góp phần vào nhiệm vụ giáo dục tư tưởng, tình cảm, nhân cách của học sinh. So với các môn học khác trong trường phổ thông, lịch sử có nhiều ưu thế trong việc giáo dục học sinh, song vấn đề ở đây là “hiệu quả giáo dục, chứ không phải là sự phô trương hình thức, giáo điều, áp đặt”[12, tr 96]. Với tư cách là một phương tiện để cung cấp, trang bị tri thức lịch sử cho học sinh, bài tập lịch sử có vai trò quan trọng trong việc giáo dục tình cảm, phẩm chất đạo đức cho học sinh mà các phương tiện dạy học khác khó có thể thay thế được. Điều này được thể hiện rõ thông qua quá trình vận dụng một cách sáng tạo kiến thức lịch sử để giải quyết một vấn đề đặt ra, học sinh sẽ tiếp cận với chân lí, phản ánh được hiện thực và qua đó xây dựng được niềm tin vững chắc vào sự phát triển hợp quy luật của lịch sử. Ngoài ra, thông qua việc giải các loại bài tập lịch sử, học sinh được rèn luyện những đức tính tốt đẹp về tinh thần tự lực, tính cẩn thận, kiên trì, vượt khó, tính chân thực…
Bài tập lịch sử góp phần rèn luyện kỹ năng thực hành bộ môn cho học sinh. Rèn luyện kỹ năng bộ môn (bao gồm kỹ năng học tập và kỹ năng thực hành) là một nhiệm vụ quan trọng trong việc dạy học lịch sử ở trường phổ thông. Đây là một trong những biện pháp cần thiết để tăng cường hoạt động nhận thức độc lập, sáng tạo cho học sinh, góp phần nâng cao trí tuệ, thực hiện nguyên lý giáo dục của Đảng: “Học đi đôi với hành…”.
Rèn luyện kỹ năng thực hành bộ môn chính là rèn luyện những phương pháp học tập thích hợp nhất, phù hợp với quy luật nhận thức, làm cho học sinh tích cực hoạt động tại lớp, biết phương hướng và phương pháp hoạt động tự lập để chủ động tiếp thu bài, lĩnh hội kiến thức một cách sâu sắc và vận dụng vào cuộc sống. Có nhiều hình thức, biện pháp khác nhau để thực hiện việc rèn luyện kỹ năng bộ môn cho học sinh qua dạy học lịch sử, trong đó sử dụng bài tập là một trong những biện pháp chủ yếu và mang lại hiệu quả cao nhất.
1.2. Vai trò, ý nghĩa của bài ôn tập, sơ kết, tổng kết môn Lịch Sử
Các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết trong chương trình lịch sử ở trường THPT có vai trò đặc biệt quan trọng. Đây là loại bài nhằm củng cố, hệ thống những kiến thức cơ bản của một giai đoạn lịch sử nhất định, tổng hợp, khái quát kiến thức, rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo cho học sinh. Bài ôn tập, sơ kết, tổng kết được thực hiện khi hoàn thành việc nghiên cứu một giai đoạn, một thời kì, một khóa trình hay các vấn đề lịch sử của chương trình. Bài ôn tập, sơ kết, tổng kết giúp cho học sinh có một cái nhìn toàn cảnh về nội dung mình đã học để hệ thống hóa, khái quát hóa những tri thức ấy. Chính vì lí do đó loại bài này có chức năng củng cố những kiến thức đã học, đồng thời rèn luyện kĩ năng thực hành bộ môn cho học sinh. Điều này rất quan trọng được đặt ra trong mục tiêu giáo dục của bộ môn. Chẳng hạn trong bài: Tổng kết lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000, trong chương trình lớp 12, những kiến thức cơ bản được hệ thống lại qua đó đã giúp cho học sinh hình dung được toàn cảnh thế giới với những nét nổi bật. Sau Chiến tranh Thế giới thứ hai thì một trật tự mới đã được xác lập, trong đó nổi lên vai trò của Liên Xô và Mỹ (Trật tự hai cực Ianta). Với sự thắng lợi của các cuộc cách mạng dân chủ nhân dân ở các nước Đông Âu, chủ nghĩa xã hội đã vượt ra khỏi phạm vi một nước, trở thành một hệ thống thế giới...Từ đó giúp cho học sinh nhận thức được tình hình thế giới với những biến động lớn lao, với nhiều xu thế đang dần hình thành, nhưng đồng thời cũng thấy rõ xu thế phát triển tất yếu của xã hội trong tương lai.
Bài ôn tập, sơ kết, tổng kết giúp cho học sinh có thể phân tích được bản chất những mối quan hệ, giải thích sâu hơn những khái niệm phức tạp mà mình đã được học trước đó để nâng cao trình độ lý thuyết khi lí giải các vấn đề lịch sử. Chẳng hạn trong bài: Tổng kết lịch sử Việt Nam từ năm 1919 đến năm 2000, chương trình lớp 12, giúp cho học sinh thấy rõ hơn tiến trình phát triển đi lên của cách mạng Việt Nam. Từ đó học sinh có thể hiểu sâu hơn, giải thích rõ hơn những vấn đề như: xu hướng vô sản, dân chủ tư sản,... trong quá trình đấu tranh thành lập Đảng cộng sản Việt Nam.
Bài ôn tập, sơ kết, tổng kết có vai trò hết sức quan trọng trong việc phát triển tư duy và rèn luyện kĩ năng thực hành bộ môn cho học sinh. Tổ chức tốt loại bài học này là điều kiện quan trọng để nâng cao chất lượng kiến thức hình thành cho học sinh những hiểu biết khoa học về lịch sử và tính quy luật của sự phát triển xã hội, bồi dưỡng các kĩ năng được quy định trong chương trình lịch sử ở trường phổ thông.
2. Những giải pháp thực hiện đề tài
2.1. Một số nguyên tắc chung khi sử dụng bài tập trong dạy học bài ôn tập, sơ kết, tổng kết
2.1.1. Sử dụng bài tập phải góp phần thực hiện mục tiêu dạy học (giáo dưỡng, giáo dục và phát triển)
Sử dụng bài tập cũng như sử dụng bất cứ biện pháp nào trong dạy học lịch sử đều nhằm mục đích nâng cao chất lượng giờ học qua đó để thực hiện tốt mục tiêu giáo dục. Hiệu quả bài học là cái đích của mọi phương pháp, mọi hình thức dạy học, trong đó việc sử dụng bài tập để dạy học bài ôn tập, sơ kết, tổng kết cũng nhằm mục đích trên. Đây là nguyên tắc chung chi phối nội dung, phương pháp dạy học, trên cơ sở mục tiêu dạy học mà đưa ra biện pháp, hình thức dạy học cho phù hợp với từng bài, từng chương hay từng khóa trình lịch sử.
Chúng ta biết rằng, hiệu quả của bài học lịch sử được thể đánh giá qua ba tiêu chí, về giáo dưỡng phải cung cấp kiến thức cơ bản, khoa học cho học sinh.
Ví dụ: khi sử dụng bài tập trong dạy học bài 11: Tổng kết lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000 (SGK Lịch sử 12, chương trình chuẩn), để thực hiện mục tiêu giáo dưỡng, chúng ta cần hệ thống lại cho học sinh những kiến thức đã học về lịch sử thế giới sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến năm 2000, qua hai thời kì: thời kì Chiến tranh lạnh từ năm 1945 đến năm 1991, thế giới chia làm hai phe – tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa trong trật tự “hai cực” do Mỹ và Liên Xô đứng đầu mỗi cực và sau thời kì Chiến tranh lạnh từ năm 1991, trật tự thế giới “hai cực” tan rã, một trật tự thế giới mới “đa cực” đang hình thành; về sự phát triển và vai trò của các nước lớn trong quan hệ quốc tế; về kết quả của phong trào giải phóng dân tộc ở châu Á, châu Phi và khu vực Mĩ La tinh; tác động của cuộc cách mạng khoa học – công nghệ và xu thế toàn cầu hóa đã tạo thời cơ và thách thức đối với tất cả các nước trong quá trình phát triển.
2.1.2. Sử dụng bài tập phải có sự lựa chọn để thực hiện tốt nhiệm vụ, mục đích của bài học
Trong dạy học lịch sử có nhiều loại bài học, về cơ bản chúng ta chia thành bốn loại bài học (bài cung cấp kiến thức mới; bài ôn tập, sơ kết, tổng kết; bài kiểm tra đánh giá; bài hỗn hợp). Tương ứng với mỗi loại bài học lại có những mục đích khác nhau và biện pháp thực hiện khác nhau, đây là căn cứ để chúng ta sử dụng bài tập cho hợp lí. Như vậy phải căn cứ vào từng loại bài học cụ thể mà đưa ra biện pháp sử dụng bài tập cho phù hợp với nhiệm vụ, mục đích cũng như đặc điểm của bài.
Ví dụ: khi sử dụng bài tập để dạy các bài ôn tập sơ kết, tổng kết, trước hết phải xác định rõ mục đích của loại bài này: Bài ôn tập, sơ kết, tổng kết được sử dụng khi hoàn thành việc nghiên cứu một giai đoạn, một thời kì, một khóa trình hay các vấn đề lịch sử của chương trình, nhằm củng cố, tổng hợp, khái quát kiến thức, rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo cho học sinh. Trên cơ sở những sự kiện lịch sử cụ thể đã học, bài ôn tập, sơ kết, tổng kết cung cấp cho học sinh một bức tranh toàn diện về các hiện tượng hoặc quá trình lịch sử đã học và hệ thống hóa, khái quát hóa các kiến thức đã tiếp thu. Mặt khác, việc ôn tập, sơ kết, tổng kết kiến thức cần phải chú ý phát triển tính tích cực độc lập trong nhận thức, đặc biệt là tư duy và rèn kuyện kỹ năng thực hành bộ môn của học sinh. Nhiệm của loại bài học này không trình bày kiến thức mới mà hướng dẫn học sinh nhớ lại những điều đã học, uốn nắn những hiểu biết sai. Bổ sung, khái quát hóa, rút ra những kết luận để nhận thức sâu sắc, toàn diện hơn.
2.1.3. Sử dụng bài tập phải có sự kết hợp linh hoạt với các phương pháp dạy học khác
Trong dạy học các môn khoa học cũng như trong dạy học lịch sử, không có phương pháp nào là “độc tôn”, có thể thay thế cho tất cả các phương pháp khác, chính vì vậy việc sử dụng bài tập cũng tuân thủ nguyên tắc trên. Để đạt hiệu quả trong một giờ lên lớp đòi hỏi người giáo viên phải có sự linh hoạt, kết hợp nhuần nhuyễn các phương pháp dạy học. Không phải bất cứ nội dung nào, mục nào của bài học đều sử dụng bài tập mà phải có sự kết hợp với các phương pháp dạy học khác như : trình bày miệng, sử dụng đồ dùng trực quan, sử dụng tài liệu thành văn, tạo biểu tượng,…có như vậy mới làm cho giờ học sinh động, học sinh dễ tiếp thu kiến thức.
Ví dụ: khi dạy mục 3: Thời kì 1945 – 1954, bài 27: Tổng kết lịch sử Việt Nam từ năm 1919 đến năm 2000 (SGK lớp 12, chương trình chuẩn), ngoài việc sử dụng các loại bài tập chúng ta cần kết hợp với việc sử dụng tài liệu thành văn, trình bày miệng để làm rõ nội dung của mục. Sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập, đất nước ta gặp vô vàn khó khăn thử thách, nhân dân ta vừa xây dựng chính quyền cách mạng, giải quyết nạn đói, nạn dốt và khó khăn về tài chính, vừa đấu tranh chống ngoại xâm, nội phản bảo vệ chính quyền và cuối năm 1946 chống thực dân Pháp mở rộng xâm lược cả nước.
2.1.4. Sử dụng bài tập phải đảm bảo tính vừa sức đối với học sinh
Đây là một nguyên tắc quan trọng nó đảm bảo tính khả thi cho quá trình thực hiện việc sử dụng bài tập trong dạy học. Trong một lớp học bao giờ cũng có sự chênh lệch về trình độ, mức độ nhận thức giữa các học sinh, yếu tố này cần phải được tính đến khi sử dụng bài tập. Tính vừa sức được thể hiện bằng việc khi đưa bài tập vào sử dụng sẽ phù hợp với từng đối tượng học sinh, thông thường phải lấy mặt bằng chung của lớp làm căn cứ. Mặt khác phải xem xét trình độ và năng lực khác nhau để sử dụng có hiệu quả các loại bài tập, phải giúp học sinh làm việc với sự nỗ lực về trí tuệ ở tất cả các nhóm (khá – giỏi; trung bình; yếu – kém). Muốn làm được điều này cần sử dụng một cách đa dạng các loại bài tập với nhiều mức độ khác nhau.
Ví dụ: khi tiến hành ôn tập lịch sử Việt
Ví dụ:
Hãy điền đúng (Đ), hoặc sai (S) vào ô trống đầu câu:
1. Cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới 1929 – 1933 là tác động lớn nhất của tình hình thế giới đến cách mạng Việt
2. Phong trào cách mạng 1930 – 1931 được coi là cuộc đấu tranh chính trị, vũ trang đầu tiên của nhân dân ta.
3. Nhiệm vụ trực tiếp của cách mạng Đông Dương trong những năm 1936 – 1939 là chống phong kiến, phát xít và bè lũ bán nước.
Đối với học sinh nhóm trung bình cần kết hợp với bài tập tự luận để học sinh ngoài việc nắm kiến thức còn có thể lí giải bản chất của vấn đề.
Ví dụ:
1. Tại sao nói phong trào cách mạng 1936 – 1939 là cuộc diễn tập thứ hai chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa tháng Tám?
2. Trình bày nội dung chính của Hội nghị lần thứ 8 Ban Chấp hành Trung ương Đảng (5 – 1941) và nêu ý nghĩa lịch sử của hội nghị.
Đối với học sinh ở nhóm khá – giỏi ngoài những yêu cầu trên, cần thiết phải giúp các em đánh giá, phân tích được nội dung vấn đề và khả năng vận dụng kiến thức để hoàn thành nhiệm vụ, đồng thời rèn luyện khả năng thực hành bộ môn cho các em.
1. Phân tích nghệ thuật nắm bắt thời cơ và chớp thời cơ của Đảng ta trong cách mạng tháng 8 – 1945.
2. Có ý kiến cho rằng: cách mạng tháng Tám thành công là một sự ăn may, diễn ra trong điều kiện “trống vắng quyền lực”. Em có đồng ý với ý kiến trên không? Tại sao.
3. Hãy lập bảng so sánh chủ trương của Đảng qua các thời kì cách mạng từ 1930 đến 1945 và giải thích tại sao có sự khác biệt đó.
Bên cạnh việc tuân thủ những nguyên tắc chung, do đặc thù của bài ôn tập, sơ kết, tổng kết cho nên khi sử dụng bài tập để dạy học loại bài này còn có những phương pháp riêng.
2.2. Một số biện pháp cụ thể để sử dụng bài tập trong dạy học các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết
Qua nghiên cứu lí luận và nhất là từ thực tiễn quá trình dạy học, chúng tôi đã chia việc sử dụng bài tập thành hai trường hợp cơ bản:
2.2.1. Thứ nhất: Sử dụng bài tập dưới sự hướng dẫn, tổ chức của giáo viên
Đây là hình thức sử dụng cơ bản và nhiều nhất trong quá trình dạy học với sự hướng dẫn, điều khiển, tổ chức của giáo viên để học sinh tiến hành làm bài tập. Đối với trường hợp thứ nhất chúng ta có các hình thức sử dụng như sau:
2.2.1.1. Giao bài tập cho từng cá nhân làm việc, sau đó công bố đáp án, cho học sinh đổi bài và tự chấm, nhận xét kết quả của nhau
Để thực hiện hình thức này chúng ta có thể sử dụng phiếu học tập và phát cho từng học sinh, giáo viên chỉ hướng dẫn các em cách làm bài và quan sát lớp, sau đó công bố đáp án cho các em đổi bài, tự chấm điểm và nhận xét kết quả của bạn. Đây là hình thức đòi hỏi tính độc lập của mỗi cá nhân khi làm việc, học sinh được giáo viên hướng dẫn cách làm bài và tự mình giải quyết những yêu cầu mà bài tập đưa ra. Đồng thời tạo ra tâm lí thi đua giữa các em vì chấm bài tại lớp thể hiện sự dân chủ, tạo động cơ học tập cho học sinh, qua việc nhận xét kết quả của bạn sẽ góp phần sửa chữa những thiếu sót của bản thân.
Ví dụ: Để tiến hành dạy học bài 11: Tổng kết lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000, chúng ta sử dụng phiếu học tập sau:
PHIẾU HỌC TẬP (số 1) Họ và tên:…………………………….. Lớp:…………………………………… Hãy hoàn thành các bài tập sau: 1. Trình bày xu thế phát triển chủ yếu của thế giới từ sau 1991. Hãy lí giải vì sao có sự thay đổi trong chiến lược phát triển đất nước của hàu hết các quốc gia trên thế giới. 2. Phân tích tác động của xu thế toàn cầu hóa đối với các quốc gia dân tộc trên thế giới. Ở Việt 3. Chiến tranh lạnh là gì? Phân tích hậu quả của chiến tranh lạnh. Vì sao Liên Xô và Mĩ buộc phải chấm dứt chiến tranh lạnh? 4. Trình bày tóm tắt quá trình hình thành và tan rã của trật tự thế giới hai cực Ianta. Phân tích những nhân tố góp phần làm tan rã trật tự thế giới ấy. 5. Lập bảng thống kê những thành tựu xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô từ năm 1950 đến đầu những năm 70 và phân tích những nhân tố góp phần tạo nên những thành tựu ấy. 6. Lập niên biểu những sự kiện chính của lịch sử thế giới từ 1945 đến 2000 và nhận xét về xu thế phát triển hiện nay của thế giới. PHIẾU HỌC TẬP (số 2) Họ và tên:…………………………….. Lớp:…………………………………… Hãy hoàn thành các bài tập sau bằng cách khoanh tròn trước đáp án đúng. 1. Hội nghị Ianta diễn ra trong hoàn cảnh lịch sử: A. Các nước Đồng minh họp bàn về việc tấn công tiêu diệt CNFX B. Chiến tranh thế giới thứ hai sắp kết thúc, nhiều vấn đề quan trọng cần phải giải quyết. C. Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, các nước thắng trận họp bàn về việc phân chia quyền lợi. D. Thế giới phân chia thành hai phe - Xã hội chủ nghĩa và Tư bản chủ nghĩa. 2. Những quyết định của Hội nghị Ianta đưa đến hệ quả: A. Một trật tự thế giới mới được hình thành gọi là trật tự hai cực Ianta. B. Trên lãnh thổ Đức hình thành hai nhà nước Đức với hai chế độ chính trị và con đường phát triển khác nhau. C. Liên hợp quốc được thành lập. D. Chủ nghĩa phát xít Đức bị tiêu diệt tận gốc. 3. Nguyên tắc cơ bản nhất chỉ đạo hoạt động của Liên hợp quốc là: A. Bình đẳng chủ quyền giữa các quốc gia và quyền tự quyết của các dân tộc. B. Tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ và độc lập chính trị của tất cả các nước. C. Không can thiệp vào công việc nội bộ của bất kì nước nào. D. Chung sống hòa bình và sự nhất trí giữa năm nước lớn (Liên Xô, Mĩ, Anh, Pháp, Trung Quốc).
PHIẾU HỌC TẬP (số 2) Họ và tên:…………………………….. Lớp:…………………………………… Hãy hoàn thành các bài tập sau bằng cách khoanh tròn trước đáp án đúng. 4. Đặc trưng nổi bật nhất trong bối cảnh quốc tế sau Chiến tranh thế giới thứ hai? A. Chủ nghĩa xã hội đã vượt ra khỏi phạm vi một nước. B. Thế giới phân chia thành hai phe – xã hội chủ nghĩa và tư bản chủ nghĩa do Liên Xô và Mĩ đứng đầu. C. Quan hệ quốc tế bị chi phối bởi các mối quan hệ giữa các cường quốc lớn. D. Liên Xô và Mĩ cùng mở rộng phạm vi ảnh hưởng trên thế giới. 5. Hội nghị Ianta đã thỏa thuận việc đóng quân ở nước đức sau Chiến tranh thế giới thứ hai là: A. Liên Xô đóng quân ở Đông Đức, Mĩ đóng quân ở Tây Đức. B. Liên Xô đóng quân ở Đông Đức và Đông Béclin, Mĩ đóng quân ở Tây Đức và Tây Béclin. C. Liên Xô đóng quân ở Đông Đức và Đông Béclin, Mĩ, Anh, Pháp đóng quân ở Tây Đức và Tây Béclin. D. Mỗi nước Liên Xô và Mĩ đóng quân ở một nửa lãnh thổ nước Đức. 6. Đặc trưng nổi bật nhất của tình hình thế giới trong thời gian nửa sau thế kỉ XX là: A. Sự thắng lợi của cuộc cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở các nước Đông Âu, CNXH vượt ra khỏi phạm vi một nước và trở thành hệ thống thế giới. B. Mĩ ngày càng giàu mạnh, vươn lên vị trí số một thế giới. C. Cao trào giải phóng dân tộc diễn ra mạnh mẽ ở các nước Á, Phi, Mĩ Latinh, dẫn đến sự sụp đổ của hệ thống thuộc địa của chủ ngiã thực dân trên toàn thế giới. D. Thế giới bị phân chia thành hai cực – hai phe: tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa do Mĩ và Liên Xô đứng đầu mỗi phe.
2.2.1.2. Giao bài tập và hướng dẫn cả lớp làm việc
Đây là hình thức huy động sức mạnh tập thể, phát huy tối đa năng lực của tất cả học sinh. Giáo viên sau khi đưa bài tập, hướng dẫn các em cách làm và yêu cầu tất cả học sinh lần lượt tham gia trình bày, bổ sung cho nhau. Cuối cùng nhiệm vụ của giáo viên là tổng kết và nhận xét kết quả đạt đươc, bổ sung, uốn nắn những thiếu sót của học sinh. Đối với hình thức này chúng ta nên thực hiện bằng việc thiết kế hệ thống bài tập trên các Slide và dùng phần mềm Powerpoint để trình chiếu cho cả lớp theo dõi và làm việc. Hình thức này tiết kiệm được thời gian và giúp học sinh làm việc hiệu quả hơn tuy nhiên việc làm này đòi hỏi giáo viên phải dành nhiều thời gian để biên soạn và thực hiện.
Ví dụ: khi dạy học bài 27: Tổng kết lịch sử Việt
Đối với các dạng bài tập trắc nghiệm và thực hành chúng ta có thể tiến hành tương tự như cách làm trên sau đó trình chiếu để học sinh quan sát và làm việc
2.2.1.3. Giao bài tập cho các nhóm, giáo viên nêu nhiệm vụ để các nhóm tự thực hiện
Sau khi cho các nhóm làm bài tập, giáo viên tổ chức trình bày kết quả và nhận xét kết quả của nhau. Bài tập được sử dụng dưới hình thức hoạt động nhóm góp phần tạo ra sự tích cực của học sinh trong việc tiếp thu kiến thức, đồng thời cũng rèn luyện cho các em khả năng làm việc, phối hợp cùng với tập thể. Đây là hình thức thường được sử dụng khi không có thiết bị công nghệ thông tin, nó đem lại hiệu quả và có tính khả thi cho giáo viên khi thực hiện.
Ví dụ: khi tiến hành ôn tập, sơ kết phần lịch sử Việt
Sử dụng phiếu “Hoạt động nhóm” để thực hiện khi không có sự hỗ trợ của các thiết bị khác.
PHIẾU HOẠT ĐỘNG NHÓM 1 Hãy hoàn thành bài tập sau: Trình bày tình hình nước ta sau cách mạng tháng Tám. Nhiệm vụ của cách mạng Việt - Trình bày được tình hình nước ta sau cách mạng tháng Tám về các mặt: kinh tế, chính trị, xã hội. - Nêu được nhiệm vụ trước mắt của cách mạng nước ta. - Nhận xét về tình hình đất nước và lí giải nhận định trên bằng các sự kiện lịch sử cụ thể. - Sau khi hoàn thành, nhóm cử đại diện trình bày, các thành viên còn lại chú ý lắng nghe để bổ sung và hoàn thiện bài tập. - Trả lời những câu hỏi do các nhóm đặt ra. - Ghi vào vở những nội dung chính và lời nhận xét của các nhóm khác.
Đối với những nhóm còn lại chúng ta sẽ làm tương tự, sau đó cho đại diện trình bày, các nhóm nhận xét và cuối cùng giáo viên nhận xét, bổ sung nếu cần thiết.
Bên cạnh đó chúng ta cũng có thể sử dụng máy tính để trình chiếu cho các nhóm quan sát và thực hiện với nhiều dạng bài tập khác nhau.
2.2.1.4. Giáo viên tổ chức, dẫn dắt, gợi ý để học sinh hiểu nội dung bài tập
Hình thức này được thực hiện khi giao bài tập cho tập thể làm, giáo viên sẽ dẫn dắt, gợi ý các em một số nhiệm vụ cần làm, cách giải quyết vấn đề được nêu ra. Đây là hình thức đòi hỏi kĩ năng tổ chức, kinh nghiệm của giáo viên, làm sao hướng các em vào nhiệm vụ cần làm nhưng không phải là làm thay công việc của học sinh.
Ví dụ: giáo viên giao bài tập sau cho lớp:
1. Có ý kiến cho rằng: cách mạng tháng Tám thành công là một sự “ăn may”, diễn ra trong điều kiện “trống vắng quyền lực”. Em có đồng ý với ý kiến đó không? Vì sao? Bằng những sự kiện lịch sử cụ thể hãy làm rõ vấn đề trên.
Để học sinh có thể giải quyết vấn đề này, giáo viên cần gợi ý một số nhiệm vụ chính mà các em thực hiện trong quá trình giải bài tập:
+ Các em có đồng ý với ý kiến trên không?
+ Nếu không đồng ý thì giải thích vì sao.
+ Lấy dẫn chứng (là những sự kiện lịch sử đã học) để làm rõ quan điểm của mình về vấn đề được nêu.
+ Bằng sự lập luận có khoa học để phủ định ý kiến trên.
Như vậy với sự gợi ý của giáo viên sẽ giúp các em có cơ sở để giải quyết vấn đề đã đưa ra đúng theo những yêu cầu của bài tập.
2.2.1.5. Giao bài tập cho một học sinh đọc và tập thể lớp cùng làm
Hình thức này chỉ được tiến hành khi không thể thực hiện được các biện pháp đã nêu vì những lí do khác nhau mà không sử dụng các phương tiện kĩ thuật hỗ trợ quá trình dạy học. Tuy nhiên biện pháp này có hạn chế vì mất thời gian làm bài của học sinh và độ chính xác không cao khi chép lại bài tập. Để khắc phục những hạn chế đó, người giáo viên khi thiết kế bài tập phải ngắn gọn dễ hiểu giúp học sinh có thời gian làm bài và nghe chính xác yêu cầu của bài tập.
2.2.1.6. Sử dụng hệ thống câu hỏi gợi mở để giúp học sinh giải bài tập
Là hình thức được sử dụng đối với loại bài tập nhận thức, có độ khó tương đối. Giúp học sinh giải loại bài tập này đòi hỏi giáo viên phải sử dụng một hệ thống các câu hỏi gợi mở để gợi ý, dẫn dắt các em giải quyết vấn đề được nêu. Khi thực hiện biện pháp này, giáo viên cần lưu ý, chỉ gợi ý bằng cách cho các em trả lời những câu hỏi đặt ra qua đó thấy được nhiệm vụ mà mình cần làm và tiến hành giải bài tập, giáo viên không được làm thay nhiệm vụ của học sinh.
Ví dụ: giáo viên giao bài tập sau cho học sinh:
Chiến thắng Phước Long (6 – 1 – 1975) là một “hiện tượng mới” trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước của quân và dân miền
Để giúp học sinh giải bài tập này, giáo viên đưa ra hệ thống câu hỏi gợi mở sau:
+ Kết quả đạt được trong chiến dịch đánh Đường 14 - Phước Long?
+ Phản ứng của Mĩ sau chiến thắng này của nhân dân ta?
+ Phản ứng này có khác gì với phản ứng của chúng trước đây?
+ Phản ứng của chính quyền Sài Gòn?
+ Phản ứng đó mang lại kết quả như thế nào?
+ Qua phản ứng của Mĩ và chính quyền Sài Gòn nói lên điều gì?
+ Căn cứ vào cơ sở nào để chúng ta đưa ra quyết định giải phóng hoàn toàn miền
Với hệ thống câu hỏi gợi mở như vậy sẽ giúp học sinh sáng tỏ vấn đề và tự mình giải bài tập.Vấn đề đặt ra ở đây là: tại sao gọi chiến thắng Phước Long là một hiện tượng mới, so với các chiến thắng trước đây mà quân và dân miền
2.2.1.7. Giáo viên giải bài tập để làm mẫu cho học sinh
Trong thực tiễn dạy học, chúng ta biết rằng không phải bài tập nào học sinh cũng làm được và cũng như vậy không phải tất các em đều làm tốt. Chính vì vậy giáo viên cần phải rèn luyện khả năng giải bài tập cho tất cả các em như vậy học sinh mới có cơ sở để làm những bài tập khác. Hình thức này được giáo viên sử dụng đối với loại bài tập khó, học sinh còn lúng túng khi tìm biện pháp giải vì vậy giáo viên cần thiết phải tiến hành giải để học sinh quan sát, ghi nhớ.
Ví dụ: giáo viên tiến hành giải bài tập sau cho học sinh:
1. Hãy trình bày quá trình vận động tiến tới thành lập Đảng Cộng sản Việt
2. Phân tích nghệ thuật nắm bắt và chớp thời cơ của Đảng ta trong cách mạng tháng 8 – 1945.
Đối với bài tập 1, giáo viên cần làm rõ một số nội dung như:
+ Quá trình vận động tiến tới thành lập Đảng được bắt đầu bằng những hoạt động yêu nước đầu thế kỉ XX, cho đến khi Đảng Cộng sản Việt
+ Đó là một quá trình đấu tranh của nhiều khuynh hướng cách mạng, của nhiều tầng lớp, giai cấp trong xã hội và cuối cùng là sự chọn lựa của lịch sử dân tộc đi theo con đường cách mạng vô sản.
+ Là kết quả của sự kết hợp tất yếu giữa ba yếu tố: chủ nghĩa Mác – Lênin, phong trào công nhân và phong trào yêu nước…
Đối với bài tập 2, cần làm rõ một số nội dung chính như:
+ Thời cơ trong cách mạng tháng Tám được hình thành như thế nào?
+ Đảng đã chuẩn bị và nắm bắt được thời cơ từ lúc nào?
+ Việc chớp thời cơ được thực hiện trong hoàn cảnh nào?
+ Vì sao quá trình đó là một nghệ thuật trong cách mạng?
Làm rõ những nội dung trên sẽ giúp cho học sinh có được phương pháp cụ thể khi tiến hành giải bài tập, qua đó hình thành kĩ năng giải bài tập cho các em.
2.2.2. Thứ hai: Sử dụng bài tập bằng hoạt động độc lập của học sinh
Trường hợp này ít được sử dụng hơn so với việc có sự tổ chức, điều khiển của giáo viên. Tuy nhiên để đáp ứng mục tiêu dạy học lịch sử và đổi mới phương pháp dạy học ở trường phổ thông hiện nay, chúng ta cần tăng cường hình thức này để rèn luyện khả năng tự làm việc của học sinh. Đây là hình thức đòi hỏi hoạt động độc lập của học sinh, giáo viên chỉ làm nhiệm vụ “quan sát viên” cùng tham gia vào quá trình giải bài tập. Đối với trường hợp này chúng ta có các hình thức sử dụng như sau:
2.2.2.1. Giải bài tập do học sinh tự đưa ra
Đây là biện pháp sử dụng xuất hiện từ thực tiễn của quá trình dạy học, khi một số em đem bài tập mà mình tìm hiểu lên lớp hỏi thầy, cô và bạn bè. Qua việc làm này chúng ta có thể cho các em chuẩn bị bài tập trước, sau đó tiến hành giải tại lớp và coi đây là một biện pháp sử dụng bài tập có hiệu quả, cần phải nhân rộng. Hình thức này tạo ra sự chủ động của học sinh cả từ khâu chuẩn bị cho đến quá trình giải bài tập tại lớp, điều này sẽ tạo cho các em tâm lí là “nhân vật chính” trong suốt quá trình thực hiện. Giáo viên có nhiệm vụ “quan sát viên”, có thể lựa chọn bài tập để các em tiến hành giải và khi kết thúc sẽ nhận xét kết quả mà học sinh đạt được, qua đó củng cố kiến thức sâu sắc hơn. Có thể thấy rằng đây là hình thức sử dụng mới nhưng chúng ta cần quan tâm nghiên cứu vì nó đem lại hiệu quả rất khả quan, vừa tạo sự tích cực chủ động của học sinh, rèn luyện khả năng tự làm việc, tạo hứng thú học tập cho các em. Qua những giờ giải bài tập như vậy sẽ giúp các em làm quen và tự tin hơn với việc thi cử.
2.2.2.2. Giao bài tập cho học sinh làm ở nhà
Hình thức này được thực hiện đối với tất cả các loại bài học trong đó có bài ôn tập, sơ kết, tổng kết. Sau khi hoàn thành bài học trên lớp hoặc trước khi tiến hành dạy bài mới chúng ta có thể giao bài tập để học sinh làm ở nhà. Giao bài tập ở nhà sẽ rèn luyện khả năng làm việc độc lập cho học sinh, các em tự xử lí tài liệu, lập luận để giải quyết yêu cầu của bài tập và trình bày thành bài viết hoàn chỉnh. Chính quá trình đó sẽ rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo và thực hành bộ môn cho các em, đồng thời cũng giúp các em tự củng cố, ôn tập kiến thức đã học, liên hệ với thực tế trong cuộc sống.
Ví dụ: chúng ta có thể giao bài tập sau cho học sinh làm ở nhà:
1. Vẽ lược đồ chiến dịch Điện Biên Phủ (1954) và sưu tầm tài liệu, tranh ảnh, thơ ca viết về chiến thắng lịch sử này.
2. Tìm hiểu và trình bày hoàn cảnh, diễn biến của phong trào khởi nghĩa tại địa phương em trong cách mạng tháng Tám (1945). Hãy nhận xét về hình thức tiến hành khởi nghĩa của địa phương mình. Hình thức đó có gì giống và khác với các tỉnh khác trong cả nước.
Từ những biện pháp cụ thể trên đây, chúng ta có thể xây dựng một quy trình tiến hành dạy học bài ôn tập, sơ kết, tổng kết có sử dụng bài tập ở trường THPT:
•Một là: Nêu mục tiêu bài học.
Ví dụ: mục tiêu bài 11: Tổng kết lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000 được xác định như sau:
+ Củng cố những kiến thức đã học về lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000.
+ Nhận rõ mốc phân kì hai giai đoạn trong lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000 và nắm được nội dung chủ yếu trong mỗi giai đoạn.
+ Rèn luyện và vận dụng phương pháp tư duy phân tích, tổng hợp khái quát các sự kiện, các vấn đề quan trọng diễn ra trên thế giới. Điều này càng có ý nghĩa thực tiễn đối với học sinh lớp 12, bởi vì các em bước vào đời khi đất nước đang trong giai đoạn đẩy mạnh công cuộc đổi mới và hội nhập quốc tế.
+ Nhận thức được: mặc dù có những khác nhau về nội dung, tính chất nhưng ở cả hai giai đoạn của lịch sử thế giới hiện đại đều nổi bật và bao trùm là tính chất gay gắt đối với các quốc gia, dân tộc trong cuộc đấu tranh vì những mục tiêu: hòa bình ổn định, độc lập dân tộc, tiến bộ xã hội và hợp tác phát triển.
+ Thấy rõ nước ta là một bộ phận của thế giới và ngày càng có quan hệ mật thiết với khu vực và thế giới, nhất là sau Chiến tranh lạnh, khi nước ta ngày càng hội nhập thế giới, tham gia vào các tổ chức thế giới và khu vực.
•Hai là: Nêu bài tập, hướng dẫn học sinh hiểu bài tập.
•Ba là: Tổ chức, dẫn dắt, gợi ý để học sinh hiểu yêu cầu, nhiệm vụ của bài tập.
•Bốn là: Sử dụng hệ thống câu hỏi gợi mở để giúp học sinh hiểu rõ yêu cầu của bài tập.
•Năm là: Tổ chức cho học sinh giải bài tập với nhiều hình thức khác nhau: làm việc cá nhân, nhóm hay tập thể…
•Sáu là: Tổ chức cho các em giải bài tập do mình đưa ra.
•Bảy là: Giáo viên giải bài tập cho học sinh theo dõi, ghi nhớ.
•Tám là: Nhận xét đánh giá kết quả đạt được của học sinh trong giờ học.
•Chín là: Tổng kết bài học, giao bài tập về nhà cho học sinh.
Từ quy trình tiến hành sử dụng bài tập như đã nêu, chúng ta thấy rằng quá trình đó tạo thành một chu kì vận động giúp cho học sinh tự củng cố kiến thức, tự rèn luyện kĩ năng thực hành. Trong chu kì vận động đó, giáo viên có khi là “nhân vật chính” tổ chức hoạt động nhận thức cho học sinh, cũng có lúc chỉ là “quan sát viên” nhường lại vị trí trung tâm cho học sinh, để các em tự tổ chức hoạt động học tập của mình.
III. HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI
Khi áp dụng những giải pháp của đề tài vào thực tiễn dạy học các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết lịch sử lớp 12 trường THPT (Chương trình chuẩn), chúng tôi đã đạt được những kết quả sau:
- Về mặt nhận thức, bài tập có vai trò hết sức quan trọng trong việc hình thành tri thức, góp phần vào nhiệm vụ giáo dục tư tưởng, tình cảm, nhân cách, gây hứng thú học tập và phát triển tư duy cho học sinh. Khi làm bài tập trong các tiết ôn tập, sơ kết, tổng kết giúp học sinh củng cố, hệ thống, khái quát lại kiến thức đã học về một giai đoạn, một thời kì lịch sử.
- Về mặt giáo dưỡng, bài tập giúp các em nắm kiến thức sâu sắc, bền vững hơn. Thật vậy, khi làm bài tập, học sinh phải đi từ việc nghiên cứu đề bài, tìm ra cách giải, để làm được điều đó học sinh phải trải qua một quá trình hoạt động tư duy: ghi nhớ, phân tích, phán đoán, tổng hợp...
Quá trình hoạt động trí tuệ không phải bắt đầu từ cái chưa có mà phải dựa vào những kinh nghiệm thực tiễn, những kiến thức mà học sinh đã tiếp thu từ trước. Các em phải nhớ, hiểu vận dụng tốt kiến thức và kinh nghiệm của mình mới làm bài tập được. Ngược lại việc làm bài tập cho phép các em hiểu kiến thức sâu sắc hơn, nhớ và vận dụng tốt hơn những điều đã học.
Đối với bộ môn Lịch sử, do đặc trưng riêng nên khi dạy giáo viên phải giúp cho học sinh nhớ được các sự kiện, không gian, thời gian, nhân vật lịch sử, khái niệm, quy luật, bài học lịch sử. Để làm được điều đó, trong quá trình giảng dạy giáo viên ngoài cung cấp cho học sinh kiến thức cơ bản để khôi phục lại quá khứ đúng như nó tồn tại và có những hiểu biết chân thực về quá khứ còn cần phải sử dụng các loại bài tập lịch sử. Đa-ni-lốp đã khẳng định: “kiến thức sẽ được nắm vững thực sự nếu học sinh có thể vận dụng một cách thành thạo chúng vào việc hoàn thành những bài tập lý thuyết và bài tập thực hành”[7, tr28].
Thực tế hiện nay còn khá nhiều tình trạng học sinh nhầm lẫn sự kiện, địa danh, thời gian, nhân vật giữa lịch sử thế giới và lịch sử dân tộc... Vì vậy nếu sử dụng tốt các loại bài tập trong dạy học các bài ôn tập sẽ khắc phục được tình trạng này.
Thông qua các loại bài tập ở lớp và bài tập về nhà, học sinh bắt buộc phải đọc lại bài, nhớ lại lời giảng trên lớp, qua đó củng cố, tổng hợp kiến thức cũng như tự rèn luyện được kĩ năng thực hành bộ môn. Qua sự phân tích sâu sắc sự kiện như vậy giúp học sinh nắm được bản chất sự kiện, từ đó có quan niệm, cách nhìn nhận, đánh giá các vấn đề lịch sử đúng đắn, khoa học hơn, góp phần nâng cao hiểu biết của học sinh.
- Về mặt giáo dục, Thái Duy Tuyên cho rằng: bài tập là một phương tiện giáo dục tốt. Để rèn luyện phẩm chất, nhân cách cho học sinh, thầy giáo phải sử dụng nhiều biện pháp, nhiều phương tiện khác nhau, trong đó có bài tập có thể xem là phương tiện có hiệu quả và thường dùng nhất. Thế mạnh của bài tập là ở chỗ rèn luyện ý chí và niềm tin vào khoa học, vào sức mạnh của bản thân. Niềm tin này có được là nhờ trong quá trình độc lập vận dụng kiến thức đã giúp cho các em giải quyết đúng đắn các vấn đề đặt ra. Lúc này kiến thức trở thành của riêng các em, các em thấy mình lớn mạnh hơn trong việc giải quyết các vấn đề tự nhiên và xã hội.
Làm bài tập có tác dụng rèn luyện ý chí và tính kiên cường vượt khó, làm cho chúng trở thành thói quen trong hoạt động hằng ngày của bản thân học sinh.
Bộ môn Lịch sử có ưu thế cung cấp các mặt khác nhau của đời sống xã hội... qua đó có tác dụng giáo dục tư tưởng, tình cảm, đạo đức, hành vi rất lớn đối với học sinh. Để phát huy ưu thế đó thì việc giao bài tập cho học sinh làm cũng là một cách có hiệu quả.
- Bài tập lịch sử còn có ý nghĩa về mặt phát triển, chức năng giáo dưỡng và giáo dục của bộ môn Lịch sử góp phần vào việc phát triển học sinh, chủ yếu là hình thành ở học sinh năng lực tư duy và năng lực hành động. Tư duy lịch sử là hoạt động trí tuệ của học sinh nhằm nhận thức đúng quá khứ, hiểu rõ hiện tại và dự đoán sự phát triển hợp quy luật của tương lai. Tư duy lịch sử thể hiện rõ nhất, tập trung nhất ở việc vận dụng kiến thức đã học một cách thông minh, tích cực và sáng tạo.
Bài tập lịch sử không chỉ phát triển về mặt tư duy mà còn hình thành cả năng lực hành động. Thông qua các bài tập vẽ bản đồ, lập niên biểu,... các em sẽ có những biểu tượng lịch sử sinh động và chân thực, phát triển ở các em óc sáng tạo, đồng thời việc học đi đôi với hành cũng nhằm đáp ứng yêu cầu và con đường biện chứng của sự nhận thức: Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng quay trở về thực tiễn.
- Chúng tôi tiến hành soạn giáo án thực nghiệm thể hiện mục đích, nội dung, phương pháp giảng dạy theo những kết luận của đề tài, giảng dạy ở lớp thực nghiệm. Ở lớp đối chứng, tôi soạn giảng theo giáo án bình thường. Đồng thời, tôi tiến hành nghiên cứu các nhân tố tác động đến quá trình thực nghiệm (sau khi đã chọn đối tượng thực nghiệm), tìm cách xử lý và khống chế nhằm cân bằng các điều kiện chủ quan và khách quan, tạo ra sự tương đương giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.
Khi tiến hành giảng dạy ở lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, các giáo viên bộ môn đều tham gia dự giờ để quan sát tiến trình bài học và không khí lớp học.
Kết thúc tiết học, trước hết tôi tiến hành trao đổi với giáo viên dự giờ để xin ý kiến của họ về nội dung, phương pháp, không khí của giờ học và khả năng lĩnh hội kiến thức của học sinh. Đồng thời, tôi cũng trao đổi với học sinh để nắm bắt ý kiến của các em về bài học, những thay đổi trong nội dung, phương pháp giảng dạy ở lớp thực nghiệm. Kết hợp, tôi kiểm tra kết quả lĩnh hội kiến thức của học sinh ở cả lớp đối chứng và thực nghiệm để làm cơ sở đánh giá mức độ kiến thức, kĩ năng mà các em đạt được sau bài học.
Đối với ý kiến của giáo viên và học sinh, đa số các ý kiến đều nhận xét về bài học theo giáo án mới đã tạo ra một không khí học tập khác hẳn. Cả giáo viên và học sinh đều xác định được nhiệm vụ nhận thức của bài học, nội dung và phương pháp giảng dạy phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh, đảm bảo mục tiêu bài học. Việc kết hợp linh hoạt các phương pháp giảng dạy trên cơ sở phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh đã tạo điều kiện cho các em củng cố, hệ thống và nắm vững những kiến thức đã học. Không khí lớp học sôi nổi, học sinh hào hứng tham gia vào các hoạt động học tập do giáo viên đưa ra. Tuy nhiên, một số ý kiến băn khoăn về khả năng áp dụng phổ biến những tiết dạy như vậy, bởi điều kiện cơ sở vật chất, tài liệu, đồ dùng dạy học còn thiếu, trình độ học sinh nhiều lớp thấp, không đồng đều...
Về kết quả kiểm tra kiến thức, chúng tôi đã tiến hành chấm bài kiểm tra theo thang điểm 10 và tiến hành xử lý kết quả thu được theo phương pháp thống kê toán học để kiểm định tính phù hợp và hiệu quả của phương pháp mới và sự khác biệt giữa kết quả của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.
| Điểm Số HS đạt điểm | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | N |
| Lớp thực nghiệm (x) | 0 | 7 | 5 | 6 | 23 | 48 | 57 | 47 | 21 | 11 | 225 |
| Lớp đối chứng (y) | 0 | 16 | 19 | 26 | 64 | 33 | 31 | 26 | 7 | 3 | 225 |
Kết quả của bảng thống kê cho ta thấy rõ, ở các lớp thực nghiệm tỉ lệ học sinh đạt điểm từ 1 đến 5 điểm giảm xuống rõ dệt (18,2% so với 55,5%), tỉ lệ học sinh đạt điểm từ 6 – 10 điểm tăng lên đáng kể (81,7% so với 44,5%) so với các lớp đối chứng, chứng tỏ học sinh nắm vững kiến thức cơ bản của các giai đoạn, thời kì lịch sử đã học.
Từ kết quả thu được qua việc tiến hành thực nghiệm sư phạm, cho phép khẳng định việc sử dụng bài tập để dạy các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết lịch sử lớp 12 trường THPT là phù hợp và có tính khả thi.
IV. ĐỀ XUẤT KIẾN NGHỊ KHẢ NĂNG ÁP DỤNG ĐỀ TÀI
Qua việc nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn cho thấy: Bài tập là một phương tiện quan trọng trong giảng dạy nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy học bộ môn. Đặc biệt là việc sử dụng bài tập trong dạy học các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết sẽ đem lại hiệu quả “kép”, nghĩa là vừa phát huy ưu thế của bài tập đồng thời nâng cao hiệu quả của loại bài này. Từ đó có thể nhận thấy rằng, sử dụng bài tập xuất phát từ chính yêu cầu, mục đích của bản thân bài ôn tập, sơ kết, tổng kết.
Từ kết quả trên cho phép chúng tôi kết luận rằng, trong dạy học bài ôn tập, sơ kết, tổng kết cần thiết phải sử dụng bài tập. Vì bài tập là phương tiện để củng cố kiến thức, rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo và thực hành bộ môn cho học sinh.
Qua xây dựng và sưu tầm, chúng tôi đã thành lập được một hệ thống bài tập phục vụ cho việc giảng dạy các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết môn lịch sử lớp 12, đây là các dạng bài tập có ý nghĩa khi sử dụng để giảng dạy loại bài học này.
Đã xây dựng được một số nguyên tắc và biện pháp sư phạm chủ yếu để sử dụng bài tập trong dạy học bài ôn tập, sơ kết, tổng kết, đặc biệt là hình thức giải bài tập do học sinh đưa ra. Đây là biện pháp sử dụng mới trong thực tế nhưng đem lại hiệu quả thiết thực cho người sử dụng bởi vì vừa phát huy được tính cực độc lập, tạo hứng thú học tập vừa rèn luyện khả năng tự làm việc của học sinh, giúp các em có tâm lí thoải mái, tự tin hơn trong giờ học.
Đã xây dựng được một quy trình sử dụng bài tập trong dạy học bài ôn tập, sơ kết, tổng kết, bao gồm một số bước cơ bản như đã trình bày ở trên.
Kết quả thực nghiệm sư phạm bước đầu đã khẳng định được giá trị của việc sử dụng bài tập trong dạy học bài ôn tập, sơ kết, tổng kết. Các biện pháp sư phạm cụ thể đã giúp học sinh khái quát hóa, củng cố kiến thức một cách toàn diện hơn, đồng thời rèn luyện khả năng thực hành bộ môn cho các em trong quá trình học tập. Do vậy, việc sử dụng bài tập trong dạy học các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết lịch sử có thể áp dụng trong phạm vi trường THPT Sông Ray cũng như tất cả các trường THPT trên toàn quốc.
Từ những kết quả trên đây, chúng tôi có một số khuyến nghị như sau:
1. Để sử dụng bài tập trong dạy học bài ôn tập, sơ kết, tổng kết, trước hết cần bồi dưỡng cho giáo viên về mặt lí luận vai trò của lọai bài học này và sự cần thiết phải sử dụng bài tập trong quá trình dạy học.
2. Các đơn vị, tổ chức quả lí, tổ bộ môn cần tăng cường công tác kiểm tra giáo án của giáo viên trước khi lên lớp, động viên khuyến khích việc đổi mới phương pháp dạy học trong đó có vấn đề sử dụng bài tập.
3. Cần tăng cường số lượng, thời lượng của các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Bởi vì loại bài học này có vai trò, vị trí hết sức quan trọng trong dạy học lịch sử, tuy nhiên trong thực tế số lượng và thời lượng của bài học này chiếm một tỉ lệ rất nhỏ (đối với chương trình chuẩn, bộ môn Lịch sử ở trường THPT chỉ có 7 bài ôn tâp, sơ kết, tổng kết với thời lượng là 9 tiết).
4. Để sử dụng bài tập một cách có hiệu quả đòi hỏi giáo viên phải thực sự đầu tư, giành thời gian công sức biên soạn, sắp xếp và tổ chức thực hiện một cách linh hoạt. Chúng ta biết rằng hình thức tổ chức, phương pháp, biện pháp và hướng dẫn học sinh làm bài tập là yếu tố cơ bản quyết định thành công của việc sử dụng bài tập trong dạy học bài ôn tập, sơ kết, tổng kết nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả bài học lịch sử.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bài tập Lịch sử 12, Nguyễn Sĩ Quế, Nguyễn Mai Anh, Vũ Thị Ánh Tuyết, NXB Giáo dục, Hà Nội (2008).
2. “Bài tập lịch sử và sử dụng bài tập trong dạy học lịch sử ở trường Trung học cơ sở”, Nguyễn Văn Đằng, Tạp chí Giáo dục số (5) - (2001), tr. 33-34.
3. Hệ thống bài tập nhận thức trong dạy học lịch sử ở trường Trung học phổ thông, Trần Vĩnh Tường (chủ biên), Đặng Văn Hồ, Nguyễn Thị Ty,
4. “Hướng dẫn học sinh làm bài tập lịch sử”, Nguyễn Thị Côi, Phạm Thị Kim Anh, Tạp chí nghiên cứu Giáo dục số (6) - (1994), tr.13,14
5. Lịch sử 12, Phan Ngọc Liên (Tổng chủ biên), Vũ Dương Ninh, Trần Bá Đệ (chủ biên), NXB Giáo dục, Hà Nội (2007).
6. Lịch sử 12,(Sách giáo viên), Phan Ngọc Liên (Tổng chủ biên), Vũ Dương Ninh, Trần Bá Đệ (chủ biên), NXB Giáo dục, Hà Nội (2007).
7. Lý luận dạy học ở trường phổ thông, M.A. Đanilốp, M. N.Xcackin (chủ biên), NXB Giáo dục Hà Nội (1978).
8. Luật Giáo dục, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, NXB Chính trị Quốc gia (2005), tr.28, 30.
9. Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào (Tập II), (Bản dịch) I.F. Kháclamốp, NXB Giáo dục, Hà Nội (1979).
10. Phương pháp dạy học lịch sử (Tập 1), Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi, NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội (2002).
11. Phương pháp dạy học lịch sử (tập 2), Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi, NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội (2002).
12. Phương pháp dạy học lịch sử, Phan Ngọc Liên – Trần Văn Trị, NXB Giáo dục, Hà Nội (1998).
13. “Tổ chức hoạt động ôn tập trong dạy học lịch sử ở trường THPT”, Hoàng Thanh Tú, Tạp chí Dạy và học ngày nay số (2) - (2007).
14. Thiết kế và sử dụng bài tập trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông, Trần Quốc Tuấn, NXB Đại học Quy Nhơn - (2003).
15. “Về việc giảng dạy các bài ôn tập tổng kết trong chương trình lịch sử ở trường THPT”,Trịnh Đình Tùng, Hoàng Thanh Tú, Tạp chí Giáo dục số (131) - (2006), tr.33,35.
Nguồn: ST